📝 تنظیم و گردآوری: سید جمال شمسی
❗️امتحان چیست؟
امتحان یکی از عناصر فرآیند آموزش و پرورش است که اطلاعات اساسی را برای تعیین سطح کارایی و بهبود شرایط آموزشی فراهم می سازد. اما برای این که اطلاعات کسب‌شده مفید و موثر واقع شوند، لازم است که این اطلاعات با محتوای هدف های آموزشی، برنامه، روش، وسایل و ویژگی‌های دانش‌آموزان رابطه مستقیمی داشته باشند. زیرا بدون توجه به این عوامل، محتوای امتحان را نمی‌توان به درستی تعیین و مشخص نمود.
❗️هدف‌های امتحان:
1- امتحان بە عنوان وسیله‌ای برای شناساندن هدف های تدریس به دانش‌آموزان.
2- امتحان به عنوان وسیله‌ای برای تصمیم‌گیری جهت شروع مراحل بعدی تدریس.
3- امتحان به عنوان وسیله‌ای برای یافتن نارسایی‌های آموزشی دانش‌آموزان و کشف نقاط ضعف آنان.
4- امتحان به عنوان وسیله‌ای برای رفع نارسایی‌های آموزشی دانش‌آموزان و کیفیت‌بخشیدن به یادگیری آنان.
5- امتحان به عنوان وسیله‌ای برای بهبود و اصلاح روش‌ها و رویکرد‌های تدریس.
❗️ اصول طرح‌ریزی امتحان:
متأسفانه گاهی معلمان بدون داشتن هیچ گونه طرح قبلی و برنامه ریزی اصولی پرسش‌های امتحانی خود را تنها چند لحظه مانده به شروع امتحان طرح و تهیە کنند.
❗️انواع سوالات امتحانی:
🔵سوالات چند گزینەای:
▫️متن سوال و گزینه های آن باید با بیانی کاملاً ساده، روشن و به دور از ابهام نوشته شوند.
❌ سوال نامناسب: ارکان نماز قسمتی از نماز است که اگر نمازگزار آن را انجام ندهد نمازش باطل است کدامیک از موارد زیر ارکان نماز نمی باشد؟
الف ـ قیام
ب ـ سجده
ج- رکوع
د- ذکر
✅ سوال مناسب: کدام یک از موارد زیر جزء ارکان نماز می‌باشد؟
الف ـ ذکر
ب ـ رکوع
ج ـ تشهد
د - ترتیب
▫️ در هر سوال فقط یک مطلب یا موضوع گنجانیده شود و از گنجانیدن بیش از یک مطلب یا موضوع در هر پرسش خودداری شود.
❌سوال نامناسب: کدام یک از موارد زیر جزء ارکان و واجبات نماز هستند؟
الف ـ نیت، ذکر
ب ـ رکوع، سجده
ج - تکبیره الاحرام، قیام
د - موالات، ترتیب
▫️ هر سوال را کاملاً مستقل از سوال های دیگر بنویسید. سوالات را طوری بنویسید کە پاسخ آن مستقیما از سوالی دیگر استنبنط نشود.
▫️سعی کنید از طرح پرسش های گول‌زننده و گمراه کننده کاملاً خودداری نمایید.
▫️سعی کنید حتی‌الامکان متن سوال را به صورت جمله‌ای مثبت بنویسید و از به کار بردن افعال منفی به عنوان فعل اصلی در متن سوال خودداری نمایید.
❌سوال نامناسب: کدام خلیفه از خلفای عباسی نمی‌باشد؟
الف ـ سفاح
ب ـ متوکل
ج ـ هارون الرشید
د - منصور
✅سوال مناسب: کدام خلیفه از خلفای غیرعباسی است؟
الف ـ سفاح
ب ـ متوکل
ج ـ هارون الرشید
د ـ منصور
▫️سعی کنید حتی‌الامکان از نوشتن و طرح سوال‌ها به صورت عبارت منفی مضاعف در متن و یا در متن و گزینه‌ها خودداری نمایید زیرا پیچیدگی و ابهام سوال بیشتر می شود.
✅سوال نامناسب: مهم‌ترین عمل انسان که سبب عدم دستیابی او به بهشت رضوان می‌گردد چیست؟
الف ـ عدم جهاد با مشرکان
ب ـ عدم کمک به فقیران
ج ـ عدم توبه از خطا
د ـ عدم دوری از گناه
✅ سوال مناسب: مهم‌ترین عمل انسان برای دستیابی او به بهشت رضوان چیست؟
الف - جهاد با مشرکان
ب ـ کمک به فقیران
ج ـ توبه از خطا
د ـ دوری از گناه
▫️سعی کنید سوال‌ها را عیناً با کلمات و عبارات متن کتاب و به صورت کلیشه‌ای ننویسید، زیرا چنین کاری موجب عادت‌دادن دانش‌آموزان به حفظ طوطی‌وار مطالب می شود.
▫️- هر یک از گزینه های سوال را طوری بنویسید که از نظر معنا و مفهوم و نکات دستوری کاملاً مکمل متن سوال باشد.
❌سوال نامناسب: روزی که نیکوکاران از بدکاران جدا می شوند؟
الف ـ روز میزان
ب - روز فصل
ج ـ روز قصاص
د ـ روز عذاب
✅ سوال مناسب: روزی که در آن نیکوکاران از بدکاران جدا می شوند:
الف ـ روز میزان نام دارد.
ب ـ روز فصل نام دارد.
ج ـ روز قصاص نام دارد.
د ـ روز عذاب نام دارد.
▫️ سعی کنید طول همه‌ی گزینه‌های مرتبط با هر سوال با همدیگر هم‌اندازه باشد و از دادن گزینه‌های کوتاهتر یا بلندتر از گزینه‌های دیگر چه به عنوان جواب درست و چه به عنوان یکی از گزینه‌های انحرافی خودداری کنید.
❌ سوال نامناسب: مکر مشرکان در واقعه هجرت چه بود؟
الف ـ برپایی جنگ و ستیز
ب ـ آزار دادن و اذیت کردن یکایک افراد مسلمان
ج ـ کشیدن نقشه های شوم
د ـ قتل رسول خدا
✅ سوال مناسب: مکر مشرکان در واقعه هجرت چه بود؟
الف ـ برپایی جنگ و ستیز
ب ـ آزار و اذیت مسلمانان
ج ـ کشیدن نقشه های شوم
د ـ قتل پیامبر و رسول خدا
▫️سعی کنید ترتیب گزینه کلید و جواب درست در همه‌ی سوالات یکسان و همانند نباشد. یعنی جواب سوال‌ها همه الف یا همه ب و یا همه ج و یا د نباشد.
▫️سعی کنید تعداد گزینه‌ها در همه‌ی سوالات برابر باشند یعنی یک سوال را چهار گزینه‌ای و یک سوال را سه‌گزینه‌ای و یک سوال را پنج گزینه‌ای در یک امتحان ننویسید.
🔵 سوال‌های صحیح ـ غلط:
از آن جایی که سوال‌های صحیح ـ غلط نوعی سوال چند گزینه‌ای ( دو گزینه ای ) هستند بنابراین برای کیفیت‌بخشیدن به طرح‌ریزی و نوشتن آنها علاوه بر توجه به این نکته که متن آنها بایستی طوری نوشته شود که در همه‌ی موارد قطعاً و یقیناً درست یا غلط باشد، رعایت نکات مطرح شده در شماره‌های قبلی از اصول آزمون‌سازی و تهیه سوال‌های چند گزینه‌ای ضرورت دارد.
پرسش های صحیح ـ غلط برای یافتن مفاهیم غلطی که در بعضی زمینه‌ها در ذهن دانش‌آموزان ایجاد شده‌اند اندازه‌گیری توانایی‌های ذهنی در تعریف اصطلاحات و برخی اصول و قواعد و همچنین محاسبات ساده ریاضی بسیار مناسب هستند . سوال های صحیح ـ غلط به راحتی آموخته های دانش‌آموزان را تا سطح درک و فهم حیطه شناختی اندازه می گیرند.
❗️نکتە: سوالات تصادفی باشد و از نظم و ترتیب بدور باشند.
🔵سوال های جورکردنی:
سوال‌هایی هستند کە جواب آنها در متن آمدە است.
در سوال‌های جورکردنی علاوە بر رعایت نکات مطرح‌شده در اصول تهیه سوال‌های چند گزینه‌ای، ضروری است موارد زیر نیز مورد توجه قرار گیرند:
▫️سعی کنید هم پرسش‌ها و هم پاسخ‌ها به موضوع و مفهوم واحدی مربوط شوند و با یکدیگر تجانس و همگنی داشته باشند.
▫️ تعداد پاسخ‌ها همواره باید بیش از سوال‌ها باشد.
▫️متن سوال‌ها و پاسخ‌ها باید حتی‌الامکان کوتاه، مختصر، خلاصه و به صورت یک یا چند کلمه‌ای باشد و از نوشتن متن سوال‌ها و پاسخ‌ها به صورت طولانی خودداری شود.
▫️سعی کنید که ترتیب جواب‌ها با ترتیب سوال‌ها یکسان نباشد. یعنی هم سوال و هم جواب آن، هم‌ردیف نباشند.
🔵 سوال‌های کامل‌کردنی:
سوال کامل‌کردنی پرسشی است که متن آن به صورت جمله‌ای است که قسمتی از مطالب آن حذف و به صورت جای خالی مشخص شده است و از دانش‌آموزان انتظار می‌رود که قسمت حذف‌شده را با یک کلمه یا یک عبارت کوتاه تکمیل نماید.
❗️اصول تهیه سوال‌های کامل‌کردنی:
▫️در پرسش‌های کامل‌کردنی سعی کنید که قسمت حذف شده از کلمات و عبارات مهم مطرح در جمله باشد و از حذف قسمت‌های غیرمهم و کم اهمیت خودداری شود.
❌ سوال نامناسب: توشه‌ی سفر آخرت ایمان، تقوی، عمل صالح و . . . . . . .
✅ سوال مناسب: توشه‌ی سفر آخرت ایمان،تقوا، . . . . . . . می‌باشد.
▫️در هر سوال نباید بیش از یک قسمت حذف شده یا جای خالی گذاشته شود.
❌ سوال نامناسب: نخستین بانویی که اسلام آورد . . . . . . . . . و نخستین بانویی که در راه اسلام شهید شده . . . . . . . . نام داشت.
✅ سوال مناسب: از طریق ایمان و تقوا و . . . . . . . . . می‌توان از هول و هراس قیامت در امان ماند.
▫️چون یادگیری در ابتدای یادآوری رخ می‌دهد بنابراین بهتر است که قسمت حذف شده در ابتدای سوال نباشد.
❌ سوال نامناسب: . . . . . . . . . . . کسی که در راه خدا به فرمان رهبر دینی جان خود را از دست می دهد.
✅ سوال مناسب: به کسی که در راه خدا به فرمان رهبر دینی جان خود را از دست دهد . . . . . . . . . می‌گویند.
▫️سعی کنید هر پرسش را طوری طرح کنید که قسمت حذف شده یا جای خالی فقط با یک کلمه یا یک عبارت خاص و معین کامل شود.
🔵سوال‌های امتحانی کوتاه پاسخ:
پرسش‌های کوتاه پاسخ، پرسش‌هایی هستند که متن آنها به صورت جمله‌ای است پرسشی و یا استفهامی که دانش‌آموز باید پاسخ آن را در یک کلمه، یک عبارت و یا یک جمله کامل کوتاه بنویسد.
در طرح سوال‌های کوتاه‌پاسخ باید به این نکته توجه داشت که تمام هر آنچه را که در پاسخ گویی به سوال از دانش‌آموز انتظار داریم، بایستی به صورت صریح و روشن در متن سوال بگنجانیم.
سوال‌های کوتاه پاسخ اگر با توجه به اصول آزمون‌سازی طرح شوند تا طبقه درک و فهم حیطه‌شناختی را به راحتی اندازه می‌گیرند.
دو نمونه از این سوال ها به شرح زیر می‌باشند:
▫️نام دیگر روز قیامت چیست؟
▫️بە بالاترین نقطە کوە چە می‌گویند؟
🔵سوال‌های انشایی و اصول تهیه و کاربرد آنها:
سوال‌های انشایی یا تشریحی معمولاً به دو صورت تهیه و طرح ریزی می شوند. نوع اول سوال‌های انشایی بسته‌پاسخ یا کنترل‌شده‌پاسخ و یا همگرا و نوع دوم سوال های انشایی گسترده‌پاسخ یا باز‌پاسخ و یا واگرا.
▫️ سعی کنید سوال‌ها را با عبارات و کلمات واضح، روشن و قابل درک و فهم امتحان‌شوندگان بنویسید.
▫️سعی کنید از سوال‌های انشایی برای اندازه‌گیری هدف‌های عالی‌تر آموزشی و برآیندهای مهم‌تر و پیچیده‌تر یادگیری استفاده کنید و از به‌کارگیری سوال‌های انشایی برای سنجش و اندازه‌گیری سطوح پایین‌تر آموزشی و برآیندهای سطحی‌تر یادگیری خودداری و اجتناب ورزید و در این زمینه بیشتر از سوال‌های عینی و نیمه‌عینی استفاده نمایید.
▫️سعی کنید از به‌کاربردن کلماتی همچون چه کسی؟ چه وقت؟ کجا؟ کی؟ و امثال اینها خودداری و اجتناب ورزید زیرا این کلمات تنها معلومات و دانش حافظه‌ای دانش‌آموزان را می‌سنجد و اندازه می‌گیرند.
از این رو بهتر است به جای این کلمات از کلماتی نظیر چرا؟ به چه علت؟ چه دلایلی؟ از چه طریق؟ و امثال اینها استفاده کنید.
▫️چون سوالات انشایی برای سنجش و اندازه‌گیری قدرت بسط افکار، ترکیب و سازمان‌بندی اندیشه‌ها، ابتکار خلاقیت و آفرینندگی، قضاوت و داوری مورد استفاده قرار می گیرند بنابراین سعی کنید سوال‌های امتحانی خود را با افعال رفتاری مانند: خلاصه کنید ـ تلفیق کنید ـ توصیه کنید ـ پیشنهاد دهید ـ ارزیابی کنید ـ نقد کنید ـ اظهار نظر کنید و امثال این ها، بنویسید.
▫️سعی کنید از دادن حق انتخاب به امتحان‌شوندگان در انتخاب چند سوال از میان کل سوال‌ها خودداری و اجتناب کنید زیرا این امر نه فقط دقت شما را در مورد طرح سوال‌های امتحانی زیر سوال می برد بلکه نمونه‌گیری برآیندهای یادگیری را از آنچه که هست ( کل سوالات ) محدودتر می سازد.
❗️نکتە: اصول ذکر شدە برای تمام مقاطع قابل اجرا می‌باشد.
❗️در مقطع ابتدایی از بکاربردن لفظ "امتحان" اکیدا خودداری گردد. بهتر است از کلمە "ارزشیابی" استفادە شود.
با آرزوی موفقیت برای شما همکاران گرانقدر ـ جمال شمسی
